طراحی و ابزارهای پر کاربرد آن

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: پنجشنبه، ۱۷ بهمن ۱۳۹۸

طراحی در هنرهای تجسمی عمدتا با مداد و یا زغال انجام میپذیرد. البته ابزارهایی مانند پاستل، قلم مو، مرکب، پاک کن و غیره ... نیز در این هنر کاربرد دارند. اما مداد گرافیتی و ذغال، دو وسیله پر کاربرد در نقاشیهای سیاه و سفید می باشند و بسیاری از هنرمندان، در گذشته و حال، با این ابزارها به خلق هنر پرداخته اند.

شما هم حتما آثار طراحی را مشاهده کرده اید که با مداد و یا ذغال انجام شده اند. این هنر، امروزه تکنیکهای متنوع و گسترده ای را در بر میگیرد و دامنه وسیعی از کیفیتهای بصری را پیش روی ما میگشاید. اما با وجود این گستردگی، باز هم متریال رایج در اغلب آثار، مداد و ذغال میباشد. بسیاری از ما مخاطبین آثار، ممکن است حتی متوجه تفاوت اجرایی میان این دو ابزار نشویم. اما یک هنرمند طراح که بصورت مستقیم با این ابزار سر و کار دارد، بخوبی متوجه اختلافها و تمایزات طراحیهایی که با این وسایل انجام میشود، میگردد.

از آنجا که مداد و زغال، رواج بسیار در طراحی دارند ابتدا به مقایسه این دو ابزار و تشریح خصوصیات و تفاوتهای ماهوی و تکنیکی آنها درمیپردازیم.

مداد طراحی و ذغال

مداد طراحی (گرافیت) و ذغال دو وسیله پر کاربرد در نقاشیهای سیاه و سفید می باشند و بسیاری از هنرمندان، در گذشته و حال، با این ابزارها به خلق هنر پرداخته اند. نکته مهم این که هر دوی این متریالها بر پایه کربن می باشند. اما خصوصیات و نوع تاثیر گذاری آنها بروی زمینه کار، با یکدیگر متفاوت است. این تفاوت در نوع اثرگذاری، به طریقه تولید وساخت آنها بر میگردد. خصوصیات و نوع تاثیر گذاری ذغال بروی ساپورت، بگونه ای است که این وسیله را برای تولید آثاری احساسی و دراماتیک مناسب مینماید. از طرف دیگر کار کردن با این وسیله نسبت به گرافیت و مدادهای طراحی گرافیتی، سریع تر بوده و خصوصا برای طراحی اسکیسی، مناسبتر تشخیص داده میشود. در حال که از گرافیت برای کارهای ظریف تر و با جزییات و دقت بیشتر استفاده می شود. امروزه این دو ابزار در مقیاس بسیار وسیع تولید می شود و در انواع گوناگون قابلیت انتخاب بسیار وسیع را به هنرمندان می دهد و کمپانیهای گوناگونی دست به تولید آنها زده که محصول هر یک از این شرکتها دارای خصوصیات منحصر به فرد می باشند. این موضوع و تفاوتهای قابل لمس و وسیع بین این دو متریال، سبب شده است که داشتن انتخابی مناسب برای این ابزار را، نیازمند تحقیق و کنکاش بیشتری بنماید. به بیان دیگر انتخاب و کار با این وسایل تبدیل به امری تخصصی شده است. توجه داشته باشید که خود موضوع متریال شناسی و انتخاب مناسب متریال در دنیای هنر تبدیل به یک تخصص مهم و قابل توجه گردیده است. امری که در ایران کمتر به آن توجه شده و متاسفانه از بسیاری از مدرسان هنر و حتی هنرمندان شناخته شده این جمله کاملا اشتباه را می شنویم که هنرمند می بایست با هر ابزاری بتواند کاری قابل قبول و مناسب را خلق کند! در حالی که این حرف کاملا اشتباه و خارج از حرفه ای گری می باشد. زیرا نه تنها در هنر بلکه در هر کاری وجود ابزار مناسب آن کار امری حیاتی و مهم تلقی می گردد.

ذغال در گروه ابزارهای طراحی، برای آثاری با تنالیته های سنگین و کارهایی با نورپردازی دراماتیک مناسب می باشد. همچنین این متریال از قابلیت محو شوندگی بالایی برخوردار بوده و می توان با این ابزار به تُنهای متنوع و نرم در کار دست پیدا کرد. ساختار این متریال غالبا از بافت یک دست و نرمی برخوردار است که بر روی ساپورت نیز بافتهای بصورت ناخواسته کمی ایجاد کرده و تُنهای یک دست را به وجود می آورد. از طرف دیگر ذغال، فشرده و پر حجم می باشد که همین خاصیت به طراح امکان به وجود آوردن سطوح وسیع تنالیته در زمان نسبتا کم را میدهد. به همین سبب معمولا این ابزار در اندازه های متنوع و حتی سایزهای بزرگ تولید میگردد. ذغال دارای خاصیت شکنندگی و نرم گونه ای می باشد و میتوان آن را به حالت پودری در آورد. همین خصوصیت باعث می گردد که ذغال به طور بسیار مناسبی به تمام منافذ کاغذ رسوخ کرده و حالت نرمی را به طراحی ببخشد. این متریال به راحتی از سطح کار پاک می گردد (بطوریکه برای نگهداری نهایی اثر میبایست با فیکساتیوهای مخصوص، اثر را تثبیت نمود) و محو کردن آن نیز نسبت به ابزارهای دیگر کاری سهل و ساده تر می نماید. امکان اثر گذاری لایه به لایه بر روی ساپورت باعث کنترل بهتر تیره گی ها و روشنی ها در کار می شود و از طرف دیگر می توان بافت های خاص و مورد نظر را در اثر هنری به راحتی ایجاد کرد. با کنترل فشار دست در لایه های مختلف این امکان وجود دارد که هنرمند به تکسچرها و اشکال گوناگون در کمترین زمان دست یابد. خط گذاری با این ابزار نیز تکنیک های خاص خود را دارا می باشد. برای مثال خطی که با فشار زیاد دست ایجاد می گردد باعث می شود که مولکولهای این ابزار در کاغذ فشرده تر شده و خطی سنگین و تیره را ایجاد نماید. اما اگر خط با فشار کم دست اثر گذاری شود باعث به وجود آمدن خطی محو و با خاصیت پودر مانند می گردد. اگر بخواهیم به یک نقطه ضعف در این ابزار اشاره کنیم می تواند این موضوع باشد که این وسیله قابلیت تولید گرد و غبار و پخش شدن در اطراف را دارد که این مورد می تواند منجر به کثیف شدن نتیجه کار هنری شود.

گرافیت دیگر ابزار طراحی می باشد که عموما به شکل مداد در دسترس بوده و ماهیت نسبتا درخشان (براق) داشته و شاید بتوان نقطه ضعف این ابزار را همین براقی دانست که موجب انعکاس و رفلکس نور در اثر نهایی میشود. این ابزار برای نوشتن و طراحی کاربرد دارد. برعکس ذغال، مداد گرد و غبار بسیار کمتری ایجاد کرده و در نتیجه از قابلیت محو شوندگی کمتری نیز برخوردار است. مدادهای طراحی گرافیتی نسبت به ذغال بسیار راحت تر به سطح ساپورت چسبیده و از پایداری و ثبات بیشتری برخوردارند. دلیل این امر نیز نوع ساخت گرافیت می باشد. در داخل متریال ذغال، بافتهای نامنظم وجود دارد که نتیجه آن بر روی ساپورت نیز خاصیت پودر گونه ای که در بالا توضیح آن گذشت را سبب میگردد. اما در داخل متریال گرافیت، بافتهای منظم و لایه لایه وجود داشته که همین موضوع این متریال را نسبت به ذغال پایدار تر و ثابت تر می کند. از طرف دیگر به دلیل نازکی بسیار لایه هایی که به واسطه گرافیت بر روی سطح ساپورت ایجاد می گردد وصل نمودن و هماهنگ کردن آنها، نسبت به ذغال دشوار تر می باشد. زیرا ابزار گرافیت در روی ساپورت خیلی زود حالت اشباع و سُر خوردگی لایه های انتهایی را ایجاد مینماید. اما مزیت این ابزار نسبت به ذغال میتواند کنترل ساده تر آن باشد. زیرا همانطور که گفته شد نسبت به ذغال از خاصیت پودر شوندگی بسیار کمتری برخوردار است که همین امر فرایند سایه روشن زدن را قابل کنترل تر و آسان تر می نماید. همانطور که قبلا ذکر شد گرافیت حالتی درخشان و براق دارد که این امر باعث می گردد که تم خاکستری گونه ای را در آثار خلق شده با آن مشاهده نماییم. به بیان دیگر درصد و عمق تیرگی و سیاهی ای که در ذغال وجود دارد را نمی توان در متریال گرافیت یافت. شاید دانستن این موضوع جالب باشد که اگر شما ذغال را تا درجه 2982 سلسیوس حرارت دهید نتیجه حاصل از آن می شود چیزی شبیه به گرافیت!

اما پس از معرفی کلی این دو متریال مهم و پر کاربرد در این قسمت، به تجزیه و تحلیل دقیق تر آنها خواهیم پرداخت. ذغال را می توان یکی از قدیمی ترین متریال های هنری به حساب آورد. به طوری که قدمت این ابزار به 23000 سال پیش باز میگردد. انسانها از این ابزار برای طراحی بر روی دیوار غارها استفاده می کرده اند. از آن زمان تحقیقات و تلاشهای بشر در جهت بهینه کردن این ابزار و رفع نقص و نقاط ضعف آن پیوسته در جریان بوده است و امروزه ما انواع گوناگون این ابزار را با خصوصیات متفاوت در اختیار داریم.

ذغال حاصل از سوختن ناقص مواد طبیعی مانند گیاهان، چوب یا استخوان می باشد و شکل های تولید شده آن به صورت صنعتی و در کارخانه به انواع زیر تقسیم میگردد.

پودر زغال طراحی

همانطور که از اسم این محصول پیداست این نوع از ذغال به شکل پودر می باشد. این محصول می تواند توسط خود هنرمند تولید شود. بدین صورت که ذغال معمولی تهیه شده و آنرا خرد کرده و به صورت پودر شده درمیاوریم، و یا آنرا به صورت پودر ذغال از فروشگاههای هنری تهیه نماییم. این محصول می تواند از ترکیب چند نوع ذغال به وجود آید و یا حتی می توان آنرا با رنگهای پایه آب ترکیب کرده و تنالیته های دلخواه و خاکستری های متنوعی را تولید کرد. این محصول به واقع برای به وجود آوردن تنهای بسیار سبک و نرم کاربرد مناسبی را داراست. خصوصا در طراحی هایی با تکنیک هایپررئالیستی، این نوع از ذغال کاربرد وسیعی دارد.

این متریال به دلیل ماهیت پخش شوندگی و انتشار بسیار عالی که دارد می تواند با انواع سایزهای قلمو مورد استفاده قرار گیرد. توجه داشته باشید که برای نتیجه گیری بهتر در این تکنیک می بایست از کاغذهایی استفاده کنید که حداقل بافت را داشته باشند. این امر به لطافت تنهای مورد استفاده در اثر کمک شایانی می نماید. اما یک موضوع مهم را در نظر داشته باشید. بعضی از پودرهای ذغال حالت مرطوب و نم دار دارند و استفاده از این نوع از ذغال ها بر روی کاغذهای صاف و بدون بافت باعث گِلی شدن و ایجاد لکه های زشت در کار خواهد شد.

ذغال فشرده امروزه طرفداران زیادی دارد. دلایل این موضوع نیز اول پایدارتر بودن آن نسبت به ذغال طبیعی است و دیگر آنکه شکنندگی کمتری نسبت به ذغال طبیعی دارد. از طرف دیگر این نوع از ذغال نسبت به نوع طبیعی آن دارای ثبات و پایداری بیشتری بروی ساپورت بوده و سخت تر پاک می شود که اتفاقا این خصوصیت آن مورد استقبال بسیاری از هنرمندان قرار گرفته است. شکل کارخانه ای و منظم آن به هنرمند طراح این امکان را میدهد که در طراحی خود از زوایای گوناگون این ذغال استفاده مناسب را داشته باشد. زغال فشرده از ترکیب پودر ذغال و موم به دست می آید. پس از ترکیب این دو با دستگاههای مختلف این متریال را پرس کرده و در شکل استوانه ای تولید می نمایند. سازنده با بالا و یا پایین بردن مواد تشکیل دهنده می تواند درصد سختی و نرمی و همینطور تیرگی و روشنی این متریال را بالا یا پایین ببرد. درجه بندی این محصول با HB,B,2B,3B,4B و در برخی کمپانی ها 6B نیز نشان داده میشود. برخی کمپانی ها نیز از کلمات اکسترا سافت،سافت، مدیوم و هارد استفاده می نمایند. به طور کل این ابزار نسبت به ذغال طبیعی از ظرافت و تمیزی بیشتری برخوردار می باشد.

ذغال های مدادی از نظر جنسیت تقریبا شبیه ذغال فشرده هستند و از ترکیب پودر ذغال و موم به دست می آیند. ترکیب شده این مواد را در سیلندرهای چوبی قرار می دهند. متداول ترین چوبی که برای تهیه این سیلندرها مورد استفاده قرار می گیرند چوب درخت سدر می باشد. تولید این نوع از مدادها تحول عمیقی در دنیای طراحی ایجاد کرد. دلیل این تحول نیز آن است که هنرمند در کنار تنالیته های زیبا و بسیار متنوعی که از ذغال به دست می آید، ظرافت و زیباییهای حاصل از کاربرد نوک تیز مداد را نیز دارا خواهد بود. در ضمن زیبایی مخمل گونه و عمیق در سیاهی ها در این نوع از مدادها وجود دارند و در کنار این تیره گی های زیبا رفلکس نوری که به واسطه گرافیت به وجود می آیند در این متریال وجود ندارد.

حال به توضیح در مورد دیگر متریال متداول و پر مصرف در دنیای طراحی خواهیم پرداخت. متریال گرافیت.

مدادهای طراحی گرافیتی

گرافیت یکی از شناخته شده ترین و متداول ترین مواد معدنی می باشد که هنرمندان از آن استفاده می کنند. قدمت مداد گرافیت به حدود ششصد سال باز می گردد. بسیاری می پندارند که مدادهای گرافیتی از سرب ساخته شده اند اما در سال 1779 یک شیمی دان سوئدی این نکته را کشف کرد که گرافیت یکی از مشتقات طبیعی کربن می باشد.

کلمه گرافیت از واژه یونانی گرافین به معنای نوشتن گرفته شده است. مدادهای مدرن امروزی با استفاده از گل رس و ماده گرافیت خالص ساخته می شوند. این مواد با آب ترکیب شده و در یک فرایند خاص، فیلتر گشته و خشک می شوند. سپس از قالب بیرون آورده شده و در دمای 1080 درجه سانتی گراد پخته می شوند. پس از این فرایند، این مواد که به حالت رشته می باشند با نوعی موم ترکیب شده و این موم باعث می شود که مداد حالت پایدار و چسبناک به خود بگیرد. در میان این موم مقداری سرب وجود دارد که باعث پایدار ماندن مداد شده و آنرا ثابت نگه می دارد. مانند ذغال که توضیح آن گذشت گرافیت نیز دارای انواع و اشکال مختلفی برای استفاده هنرمندان می باشد.

مدادهای گرافیتی در ابتدا بلوکهای کوچک گرافیت خام بودند، که از معادن استخراج شده و به شکل سیلندر مانند در می آمدند. تنها مدت کوتاهی پس از کشف این ماده آنرا با مواد مکمل دیگر (موم، رزین و چسب) ترکیب کردند که همین امر منجر به بهبود کیفیت آن شد. نیکلاس ژاک کنته (نام تجاری مداد کنته) اولین شخصی بود که مداد را به شکل امروزی آن ابداع کرد. وی مواد تشکیل شده برای تولید گرافیت را درون یک سیلندر چوبی ریخت و بدین شکل بود که مداد مدرن امروزی متولد شد.

درجات سختی و نرمی در این متریال کاملا مرتبط با مقدار گل رسی است که به محتویات آن اضافه می گردد. هرچقدر مداد تولید شده سخت تر باشد خطوط و یا سایه روشن های ایجاد شده توسط این مداد نیز روشن تر است. با استفاده از درجات مختلف و بالا یا پایین بردن درجات سختی و نرمی می توان به انواع مختلفی از تنالیته و سایه روشن در اثر هنری دست پیدا کرد.

گروه دیگری از انواع گرافیت نیز تولید می شوند که فاقد محفظه چوبی می باشند و بصورت مداد تمام مغزی می باشد. مواد تشکیل دهنده این نوع از گرافیت شبیه به مدادهای گرافیت می باشند. تفاوت این نوع از مدادها عدم نیاز به تراشیدن و همینطور آزادی بیشتر در استفاده از آنها می باشد. از طرف دیگر نگهدارنده های مکانیکی متنوعی برای استفاده ساده تر از این نوع مدادها ابداع شده است که به راحتی مغزی این مدادها را در خود جای داده و بلندی و کوتاهی آنها را کاملا قابل تنظیم می نماید.

دیگر محصولی که از گرافیت تولید می شود پودر گرافیت می باشد. این محصول کمی متفاوت از محصولات دیگر تولید شده با استفاده از گرافیت می باشد. بدین معنی که این نوع از پودر حاصل ترکیب گرافیت با مواد شیمایی و مصنوعی متنوع و نسبتا زیادی می باشد. از این نوع از گرافیت می توان به جای پودر ذغال نیز استفاده کرد. رفتار این نوع از متریال گرافیت شباهت نسبتا زیادی با پودر ذغال دارد. بدین معنی که با استفاده از این نوع پودر میتوان سطوح بسیار لطیف و حجم بسیار متنوع و گسترده ای از تنالیته ها را ایجاد کرد. به مانند پودر ذغال یکی از مناسب ترین ابزار برای کار با این متریال انواع قلم مو می باشد. با این ابزار می توان به جزییات بسیار ریز و دقیق پرداخته و میتوان آثار هایپررئالیستی زیبایی با استفاده از آن خلق کرد. اما همچنان توجه داشته باشید که پایه این متریال نیز گرافیت می باشد و همچنان نقطه ضعف درخشندگی و رفلکس نور را در خود دارد.

هر دو متریال ذغال و گرافیت در جای خود می توانند ابزاری بسیار کارآمد و مفید باشند که با انتخاب صحیح آنها در جای مناسب خود می توان دست به خلق آثار زیبا و ستودنی زد. از طرف دیگر کسب تجربه کافی و تمرین و آموزش صحیح در هر دوی این ابزار امری ضروری به حساب می آید. بسیاری از هنرمندان با استفاده از این متریال ها و حتی ترکیب مناسب این دو دست به خلق آثاری فراموش نشدنی و ماندگار در تاریخ هنر زده اند.

سایر وسایل طراحی

گچ طراحی

نوع مدادی آن کاملا شبیه به ذغال مدادی است و از نظر تکنیکی نیز به اندازه ذغال مهم به حساب می آید. اگر ذغال را یک ابزار مطالعاتی به حساب بیاوریم می توان در همان حد گچ را نیز در همین دسته قرار داد، بعلاوه اینکه حتی روی گچ بیشتر از ذغال میتوان به عنوان یک ابزار کاملا مستقل در جهت اجرای یک کار نهایی حساب کرد. در اواخر قرن پانزدهم سنگ گچ در طبیعت کشف شد و به سرعت در میان طراحان و هنرمندان محبوب شد. گچ طراحی درجات بسیار متنوعی از نظر سختی و نرمی را دارا می باشد، بنابراین این ابزار را می توان یک ابزار قابل کنترل و مناسب به حساب آورد. تولید مداد رنگی با پایه گچ باعث ایجاد امکانات بلقوه در جهت ایجاد تُنهای رنگی زیبا و یک دست شد که تاثیر آن در طراحی های رئالیستی به وفور قابل مشاهده می باشد.
همینطور قابلیت ترکیب پذیری این متریال با ذغال یا گچ سیاه به هنرمند توانایی ایجاد خاکستری های بسیار متنوع تمیز و نرم را می دهد، این فرایند زیبایی اثر هنری را دو چندان می نماید.

نام دیگر این گچهای رنگی همان پاستل معروف است که به دو دسته اصلی پاستل شمعی و پاستل گچی تقسیم می شوند، در اینجا به شرح آنها می پردازیم:

پاستل گچی نرم

این نوع از پاستل به علت انعطاف پذیری و پتانسیل ترکیب پذیری آن از انواع دیگر متداول تر می باشد. این نوع جنسیت پودرگونه بیشتری نسبت به انواع دیگر دارد و از مواد نگهدارنده (فیکساتیو) کمتری نسبت به انواع دیگر برخوردار است. لازم به ذکر است استفاده از این نوع از پاستل به علت محو پذیری بالا نسبت به انواع دیگر ساده تر می باشد و کار زیباتری از نظر تنالیته خواهیم داشت. نباید فراموش شود که بعد از دریافت نتیجه نهایی این ابزار حتما باید فیکس شود، زیرا به دلیل خاصیت محوپذیری بالا امکان آسیب دیدن کار بسیار بالاست.

پاستل سخت

این نوع پاستل بیشتر برای طراحی خطوط اطراف و کناری فرمها مناسب می باشد. این مدل بیشتر به فرم سیلندری و مکعبی موجود است. داخل این نوع پاستل از چسب زیادی استفاده شده و به همین دلیل به سادگی محو نمی شود. اما همچنان توصیه میشود بعد از پایان کار از مقدار کمی فیکساتیو استفاده شود.

پاستل روغنی

در این نوع از پاستل برای ماده فیکساتیو بجای چسب از روغن استفاده میشود. این نوع از پاستل تقریبا غیر قابل محو کردن است و بنابراین به هیچ نوع فیکساتیوی بعد از اتمام کار نیاز ندارد. اما همانطور که گفته شد به هیچ عنوان خاصیت محو پذیری ندارد و همینطور تنوع رنگی و تنالیته کمی دارند.

پن پاستل

نوع جدیدی از پاستل می باشد، این نوع از پاستل خاصیت انعطاف پذیری بسیار بالا را دارا می باشد. رنگهای بسیار متنوع قدرت مانور بالا و کیفیت رنگی و شفافیت زیاد از خواص این متریال جدید است. خاصیت ترکیب پذیری بسیار بالا از دیگر مزایای این محصول است. این نوع از پاستل در داخل ظروف گرد کوچک جای گذاری شده و قابل استفاده می باشند. گفته می شود که این نوع از پاستل تنها محصولی در جهان است که نتیجه ای مانند یک نقاشی رنگ روغن را نصیب هنرمند می کند. قطعا استفاده از هر متریال جدیدی نیاز به تمرین و ممارست زیاد دارد و آموزش کار با این متریال از حوصله این بحث خارج است. متاسفانه این ابزار عالی و ایده آل در ایران شناخته شده نیست و در بازار لوازم هنری ایران وجود ندارد.

قلم فلزی

مداد یا قلم فلزی از زمانهای بسیار دور برای نوشتن به کار برده می شده است، و بعدها برای طراحی نیز مورد استفاده قرار گرفت. کار با این ابزار به این گونه می باشد که یک مغزی فلزی نرم از یک نگهدارنده بیرون آمده و نوک آن برای طرح زدن مورد استفاده قرار می گیرد. اما این ابزار تیرگی خیلی قوی ایجاد نمی کند و معمولا با ابزار دیگری آثار به جای مانده از مداد فلزی را پر رنگ می کنند. نوک مداد فلزی می تواند نقره،مس، ثرب و یا حتی طلا باشد.

وسایل پر کاربرد دیگر

موادی مانند پاک کن، پاک کن خمیری و محو کن نیز در طراحی به کار می روند. یک پاک کن خوب و نرم باید هنگام کاربه راحتی بر روی کاغذ حرکت کند و ضمن پاک کردن جای مورد نظر، از خود اثر باقی نگذارد. پاک کن خمیری معمولا در کار با ذغال به کار میرود. این پاک کن به تدریج سیاه شده و دیگر ذرات ذغال را بر نمیدارد. پاک کن خمیری تا وقتی که خوب سیاه شود قابل استفاده است. محوکن نیز چنانکه از اسم آن پیداست سایه را محو میکند. محوکن را از کاغذ یا جیر آهار زده (یا چسب نشاسته) درست می کنند. محوکن به شکل استوانه ای است که دو سر آن مخروطی شکل می باشد. طول آن به اندازه مدادهای معمولی و قطر آن از قطر یک مداد تا انگشت دست متفاوت است. از محو کن بیشتر برای ظریف کاری و محو کردن تُنهای ظریف استفاده می شود.